Vajfertova ruta

U Pančevu, gradu hrabrih graničara, vrednih zanatlija, sposobnih trgovaca, pesnika, naučnika, umetnika, boema, uspešnih i obrazovanih žena, rodio se, živeo i umro čovek koji će svojom veličinom i ljudskošću zaseniti mnoge u svom, ali i budućem vremenu.

Svojim životnim motom: Treba davati da bi se opet steklo, ovaj srčani, uporni i strasni vizionar, kosmopolita i humanista ostaviće neizbrisiv trag u istoriji ne samo Pančeva, već i cele Srbije.

Čovek koji je promenio i proslavio Srbiju bio je Đorđe Vajfert.

Kao ponosni sugrađani, „Vajfertovom rutom” ćemo vas upoznati sa njegovim likom i delom. Pošavši od mesta odakle je sve počelo, njegove rodne kuće koja se nalazi u sklopu Pančevačke pivare, predstavljamo vam njegov životni put i neprocenjivo nasleđe koje nam je ostavljeno.

„Vajfertovom rutom” i celokupnom manifestacijom „Dani Vajferta” pokušaćemo da mu se odužimo, i da posebno predstavimo njegova dela, moralne, humanitarne i ljudske obrasce.

Naseljavanje Nemaca na prostore Banata započeto je posle Austrijsko–turskog rata (1716–1718). Preci našeg Đorđa Vajferta nastanjuju se prvo u Vršcu 1820. godine, da bi rodonačelnik pančevačke grane Vajfertovih – Georg, na obale Tamiša došao 1825. godine. Po dolasku u Pančevo počinju da se bave proizvodnjom piva i 1847. godine postaju vlasnici Pančevačke pivare.

Na samoj obali Tamiša, u starom gradskom jezgru, kao najstariji sin Ignaca Vajferta (Georgovog sina) i Ane Zajc, rodio se 15. juna 1850. godine Đorđe Vajfert, čovek koji će svojim vizionarstvom i preduzetničkim duhom obeležiti kraj XIX i početak XX veka. Kao i prilikom njegovog rođenja, kuća se nalazi u okviru kompleksa Stare pančevačke pivare, danas u ulici Nikole Tesle broj 2.
Njegovi roditelji pružiće mu sve uslove da sa ovog mesta krene u svet gde će sticati nova saznanja. Kasnije će naučeno primeniti na jačanje porodične pivare, ali i celokupne industrije i privrednog života Pančeva i čitave Srbije.

Iako je veći deo života proveo u Beogradu, rodnom mestu i mnogobrojnoj familiji uvek se rado vraćao i sa zadovoljstvom doprinosio sveopštem razvoju grada. U drugoj polovini života aktivno je ulagao u infrastrukturu grada istakavši se kao nesebičan zadužbinar. Pančevo će ostaviti neizbrisiv trag u njegovom životu, a sami Pančevci upravo njega će proglasiti za prvog počasnog građanina.

Na samoj obali Tamiša, 1722. godine podignuta je najstarija pivara u ovom delu Evrope, ujedno i prvi industrijski objekat na ovim prostorima. Prvi vlasnik bio je Abraham Kepiš. Brojni vlasnici smenjivali su se sve do 1847. godine kada pivaru preuzima porodica Vajfert. U narednih sto godina nastupa zlatni vek pivare, i to upravo zahvaljujući porodici Vajfert.

U tom periodu Pivara nije bila poznata samo po proizvodnji piva već i po mnogobrojnim kulturnim dešavanjima i priredbama koje su se u njoj organizovale. Za sve Beograđane tog vremena prava atrakcija bila je dolazak parobrodom u Pančevo na pivo i perece kod Vajferta. Gotovo sto godina predstavljala je centar privrednog i kulturnog života grada.

Po smrti Đorđa Vajferta, Pivara je nastavila da postoji, ali je po okončanju Drugog svetskog rata nacionalizovana. Tada menja naziv i postaje Narodna pivara, i na ovom mestu radiće sve do 1977. godine, potom se kompletna proizvodnja prebacuje na novu lokaciju.
Nastupa period propadanja ovog zdanja, a 2005. godine jedan veliki deo goreo je u velikom požaru. Ovaj najznačajniji objekat pančevačke industrijske arhitekture, od 1994. godine nalazi se u privatnom zakupu.
Status kulturnog dobra od velikog značaja dobija 1991. godine.
Danas se Pivara nalazi u fazi rekonstrukcije i nadamo se da će veliki jubilej 2022. godine – 300 godina od njene izgradnje, dočekati obnovljena.

Humanitarni rad istaknute Pančevke Olge Smederevac obeležio je društveni život Pančeva između dva rata. Živela je u kući u strogom centru grada, prostoru sadašnje Galerije savremene umetnosti, o čemu svedoči i spomen-tabla nastala zalaganjem Ženske mirovne grupe iz Pančeva. Upravo na ovom mestu, oko bračnog para Aleksić – Smederevac okupljali su se najobrazovaniji ljudi tog vremena, među kojima su bili istaknuti pisci, slikari, kompozitori: Uroš Predić, Miloš Crnjanski, Jovan Bandur, Petar Konjović, Stevan Čalić, Jovan Bijelić i mnogi drugi. U ovoj kuće je, ispred delegacije Francuskog kluba u okviru kog je bila veoma aktivna, Olga Smederevac čestitala Đorđu Vajfertu dodelu Ordena Legije časti.

Vreme koje je proveo na školovanju u Pančevu vrsnom umetniku Urošu Prediću bilo je dovoljno da ostavi neizbrisiv trag u kulturnom životu grada. Prijateljstvo između Vajferta i Predića je 1927. godine dovelo do nastanka jednog od najznačajnijih i najboljih Vajfertovih portreta, koji je danas deo zbirke Narodne banke Srbije u Beogradu. Međutim, Predićev najpoznatiji rad, imajući u vidu i fizičku impozantnost, ostao je u Pančevu. Reč je o ikonostasu Preobraženske crkve, realizovanom u periodu 1907/8 – 1911. godine. Hram Preobraženja Gospodnjeg je proglašen za kulturno dobro od izuzetnog značaja od strane Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Kolekcija Aleksić – Smederevac iz Legata Olge i dr Stevana Smederevca, testamentom je zaveštana Narodnom muzeju Pančevo i otvorena kao stalna postavka 1975. godine. Uz dopunu, Poklon-zbirku Feodore Imrei Riči (1990/91), predstavlja baštinski korpus, zbirku dokumenata značajnu za društveni, kulturni i umetnički život Pančeva, kao i za istoriju međuratne srpske i jugoslovenske umetnosti uopšte.
U Narodnom muzeju Pančevo čuva se trideset dela Uroša Predića (većinom portreta, uz nekoliko ikona, skica, studija) iz različitih perioda umetnikovog života, pa je u njima, osim različitih tema i tehnika, donekle moguće sagledati i istrajnost i stabilnost u njegovom opusu, ali i povremena odstupanja, odmerenija stilska previranja i slobodnije izražavanje.

Reka Tamiša, žila kucavica Pančeva, u zlatno doba pivare proticala je pored same zgrade. Tamiš je često umeo da plavi i rad pivare tada bi bio ugrožen jer su podrumi bivali potopljeni. Kako bi rešio problem, Ignac Vajfert 1891. godine, na malo uzvišenijem delu nedaleko od same pivare, kupuje zemljište na kojem će podići prostor za skladištenje piva. Ubrzo nastaje potreba za većim količinama leda, a kako tamiški led nije zadovoljavao potrebe, Đorđe Vajfert 1916. godine na istom mestu podiže i fabriku leda. Ceo kompleks poneće naziv „Slavina”, po Vajfertovoj gostionici koja je uveliko postojala na tom mestu.

Odvod otpadnih materija iz novopodignute fabrike i vode iz ledenica, regulisan je izgradnjom kanalizacije od „Slavine” do Tamiša. Kanalizacioni sistem postoji i danas, ali nije u funkciji. Prostire se centralnim ulicama grada sve do reke Tamiš.

U sastavu „Slavine” nalazile su se štale za konje i ostave za kola. I posle nacionalizacije (1944), „Slavina” nije prestajala sa radom, a transport po gradu obavljao se isključivo konjskim zapregama. Fabrika za pravljenje veštačkog leda na ovom mestu radiće sve do 1970. godine. Danas se na pomenutom mestu nalaze privredni objekti.

Bračni par Marija i Đorđe Vajfert 1923. godine u Pančevu će proslaviti veliki jubilej, takozvanu zlatnu svadbu, a povodom 50 godina zajedničkog života. Biće to veliki događaj koji će izazvati pažnju gotovo svih medija.

Tom prilikom podigli su svoju zadužbinu, katoličku crkvu posvećenu Svetoj Ani. Sam Đorđe Vajfert crkvi je odabrao ime prema svetiteljki, po kojoj se zvala i njegova majka.

U prozorske otvore na zidovima crkvene fasade ugrađeni su prelepi vitraži. Na njima su prikazane figure svetitelja i svetiteljki koji su ostavili dubok trag u istoriji hrišćanske crkve.
Na zapadnom zidu oltarskog prostora unutar crkve, postavljen je bronzani reljef sa portretima Đorđevih roditelja, Ignaca (1826–1911) i Ane, rođene Zajc (1828–1875).

Još jedno značajno delo krasilo je Crkvu Svete Ane, ali je ono tokom 80-tih godina prošlog veka ukradeno. Vajfert je od svog velikog prijatelja Uroša Predića nauričio da izradi oltarsku sliku sa predstavom Svete Ane i Bogorodice sa malim Hristom. Saznavši za nestanak slike, pravoslavni sveštenik Veljko Onjin iz Pančeva, uradio je i poklonio kopiju koja se sada nalazi u zadužbini.
Status spomenika kulture Crkva Svete Ane dobila je 2000. godine.
Danas se u njoj organizuju službe i koncerti duhovne muzike.

U porodičnoj grobnici koja se nalazi u sklopu Rimokatoličkog groblja levo od samog ulaza, 15. januara 1937. godine sahranjen je Đorđe Vajfert uz najveće državne počasti. Samu grobnicu kapelskog tipa Vajfert je podigao 1924. godine. Autor projekta kojeg je Vajfert i angažovao, bio je poznati Pančevac Hugo Vajs. Masivna portalna građevina sa dve grobnice levo i desno od ulaza stopljena je u skladnu celinu i samom groblju dala novu dimenziju.
U levoj grobnici od ulaza, pored oca i ostalih članova porodice, sahranjen je i Đorđe Vajfert. Posmrtni ostaci velikog dobrotvora i humaniste preneti su iz Beograda brodom „Sveti Đorđe”, a zatim prevezeni do Crkve Svete Ane. Tamo su bili izloženi dva dana, a potom pohranjeni u porodičnu grobnicu. U posmrtnoj povorci bilo je više od 2000 prisutnih građana, a među njima i najznačajnije ličnosti Pančeva tog vremena. Održani su brojni govori kojima su se Pančevci sećali Vajfertovih dobročinstava, velike društvene uloge i značaja njegovog rada i dela.
Sama sahrana predstavljala je pravi medijski događaj ondašnjeg jugoslovenskog novinarstva.
Katoličko groblje, čiji je sastavni deo i ulazni objekat sa porodičnim grobnicama Vajfertovih, u postupku je utvrđivanja o proglašenju za nepokretno kulturno dobro.